روش های نوین درمان دیسک کمر (پارگی و فتق) با طب فیزیکی

مشکلی را که برای یکی از لایه‌های محافظ ارتجاعی مانند (دیسک) بین مهره‌های ستون فقرات پیش می‌آید، فتق دیسک می‌نامند. دیسک ستون فقرات، جسم کوچک ژلاتینی مانند به شکل دونات است که مرکز نرم‌تر آن در بین بخش خارجی سخت‌تر قرار گرفته است. از فتق دیسک با اصطلاحات پارگی یا لغزش دیسک نیز یاد می‌شود. فتق دیسک زمانی رخ می‌دهد که بخشی از ماده ژلاتینی نرم داخل دیسک از پارگی موجود در بخش خارجی دیسک بیرون بزند. فتق دیسک عصب‌های مجاور را تحریک می‌کند و به درد، بی‌حسی یا ضعف دست یا پا دامن می‌زند. البته بسیاری از بیماران دچار فتق دیسک با هیچ گونه علائمی روبرو نمی‌شوند. درمان اکثر موارد فتق دیسک نیازی به جراحی ندارد. فتق دیسک در پی‌آمد ساییدگی یا آسیب دیدگی‌های منتج از سوانح و تصادفات ایجاد می‌شود. یکی از موثرترین راه‌های درمان فتق دیسک، طب فیزیکی یا ورزش و حرکت‌های اصلاحی است.

علل

فتق دیسک کمر علل متعددی دارد که تمامی آنها در نهایت به یک وضعیت می‌انجامد: دیسک بین مهره‌ای (لایه پوشش دهنده بین مهره‌های ستون فقرات) بیرون می‌زند یا حتی پاره می‌شود. در نتیجه دیسک پاره شده و برآمده فضایی بیشتر از حد مجاز خود را اشغال می‌کند و این حالت، همان‌طور که شاید تجربه کرده باشید، دردی طاقت‌فرسا ایجاد می‌کند.

ساییدگی ستون فقرات

درد ناشی از فتق دیسک کمر غالباً پی‌آمد ساییدگی (دژنراسیون) روزانه ستون فقرات است. کمر هم وزن بدن را تحمل می‌کند و هم به توزیع وزن کمک می‌کند، دیسک‌های بین مهره‌ای به گونه‌ای شکل گرفته‌اند که بتوانند ضربه ناشی از حرکت (برای مثال راه رفتن، چرخیدن و خم شدن) را جذب کنند. چون این دیسک‌ها به سختی کار می‌کنند تا بتوانیم به راحتی حرکت کنیم، احتمال ساییدگی آنها به مرور زمان وجود دارد. فیبروز آنولوس (لایه سخت خارجی دیسک) به تدریج ضعیف می‌شود، در نتیجه نوکلئوس پولپوزوس (لایه ژلاتینی داخلی) امکان این را می‌یابد که بیرون بزند و مشکل فتق، برآمدگی یا پارگی دیسک کمر را ایجاد کند.

آسیب دیدگی

صدمه و آسیب دیدگی نیز به بیماری دیسک کمر می‌انجامد. تصادف خودرو، برای مثال حرکت ناگهانی و شدیدی که فشار بسیار زیادی را به دیسک وارد کند، منجر به فتق دیسک خواهد شد. بلند کردن اشیاء سنگین به شیوه نامناسب یا چرخش بیش از حد نیز از علل فتق دیسک به شمار می‌رود.

ترکیب ساییدگی و آسیب دیدگی

گاهی ممکن است دیسک بین مهره‌ای در اثر ساییدگی تحلیل رفته باشد و مستعد فتق شده باشد، در این شرایط وارد شدن ضربه و آسیب دیدگی نهایی شدن فتق را تسریع می‌کند. همچنین احتمال دارد دیسک آن‌قدر ضعیف شده باشد که آسیبی نه چندان جدی منجر به فتق و پاره شدن دیسک شود. حتی گاهی پیش می‌آید که تحلیل دیسک چنان پیشرفته است که یک عطسه کردن ساده منجر به بیرون زدن دیسک می‌شود. مسلماً عطسه حادثه‌ای آسیب زننده نیست، اما اگر دیسک به شدت تحلیل رفته و ضعیف شده باشد، نیروی ناگهانی مربوط به عطسه کردن باعث بیماری دیسک کمر خواهد شد.

مراحل چهارگانه فتق دیسک

فتق دیسک کمر چهار مرحله دارد که در ادامه هر یک را به اختصار شرح می‌دهیم.

مراحل فتق دیسک

1. ساییدگی دیسک: در مرحله نخست، هسته دیسک (نوکلئوس پولپوزوس) به دلیل تغییرات شیمیایی مرتبط با سن ضعیف می‌شود. در این مرحله هیچ بیرون زدگی (فتقی) مشاهده نمی‌شود، فقط دیسک خشک می‌شود و نمی‌تواند ضربه‌های مربوط به حرکت‌های مختلف را به خوبی جذب کند.
2. برآمدگی: شکل یا حالت دیسک در این مرحله تغییر می‌کند. برآمدگی یا برجستگی خفیفی ایجاد می‌شود که بسته به محل قرارگیری ممکن است به نخاع یا عصب‌های نخاعی فشار بیاورد.
3.  بیرون زدگی: ماده ژلاتینی داخل دیسک به دیواره لاستیک مانند بخش محیطی (آنولوس فیبروز) فشار می‌آورد و برجستگی ایجاد می‌کند، اما هنوز داخل دیسک قرار دارد.
4.  پاره شدن دیسک: نوکلئوس در مرحله آخر از آنولوس بیرون می‌زند و حتی از دیسک خارج و وارد کانال نخاعی می‌شود.

علائم دیسک کمر

هرچند بعضی موارد فتق دیسک کمر هیچ گاه تولید درد نمی‌کند، اما برخی بیماران با دردی مواجه می‌شوند که شدت آن از سوزش و گزگز خفیف تا دردی تیز و خنجری متغیر است. علایم دیسک کمر، بسته به محل بروز، می‌تواند با موارد زیر همراه باشد:

•  در مهره‌های کمری: درد، بی‌حسی، گزگز، سوزش و ضعف در کمر، باسن، پاها و پایین پاها. چنانچه فتق به عصب سیاتیک فشار بیاورد، بیماری سیاتیک بروز می‌یابد.
•  در مهره‌های گردنی: درد، بی‌حسی، گزگز، سوزش و ضعف در گردن، بازوها، دست‌ها و گاهی اوقات در سر.
•  در مهره‌های صدری (دردصد شیوع پایین‌تر): درد در بخش فوقانی یا میانی پشت بدن که در شکم یا قفسه سینه نیز منتشر می‌شود و بیمار غالباً آن را با مشکلات قلبی ـ عروقی اشتباه می‌گیرد.

تشخیص

چنانچه علایم دیسک کمر بیمار مانند علایم فوق باشد، پزشک به فتق دیسک کمر مشکوک می‌شود. معاینه عصب‌شناختی واکنش‌های غیرعادی بیمار را مشخص می‌کند. زمانی که بیمار پای خود را به صورت صاف در حالت نشسته یا خوابیده بالا می‌برد، درد غالباً بروز می‌یابد. این واکنش تست مثبت بالا بردن پا در حالت صاف نامیده می‌شود. ممکن است بیمار دچار حسی عجیب در بخشی از پا بشود. آزمایش‌های خون مختلف به طور مرتب برای تعیین نشانه‌های التهاب یا عفونت انجام می‌شود. ساییدگی ستون فقرات در تصاویر رادیولوژی معمولی دیده می‌شود. البته رادیولوژی وضعیت دیسک را نشان نمی‌دهد. بنابراین برای تشخیص فتق دیسک کمر باید MRI یا سی تی اسکن انجام شود. سی تی میلوگرام به منظور بررسی دقیق ساختارهایی انجام می‌شود که ممکن است فتق دیسک به آنها آسیب زده باشد. سی تی میلوگرام نوعی سی تی اسکن است که پس از تزریق ماده حاجب رنگی در کانال نخاعی انجام می‌شود. وضعیت دیسک پس از تزریق ماده رنگی بهتر دیده می‌شود. نوار عضله‌ (EMG) نیز به منظور ثبت دقیق محل عصب‌هایی انجام می‌شود که در اثر فتق دیسک کمر تحریک شده‌اند.

درمان

راه‌های درمان‌ دیسک کمر شامل یک یا چند مورد از درمان‌های زیر می‌شود:

گرما یا سرما درمانی

شواهد محکمی درباره سودمندی کمپرس سرد یا گرم در دست نیست، اما به بیمار توصیه می‌شود که این روش‌ها را امتحان کند و در صورت موثر بودن ادامه دهد. همچنین بیمار می‌تواند به تناوب از کمپرس سرد یا گرم استفاده کند. برای بهره‌گیری از این درمان دیسک کمر ساده می‌توانید روش زیر را امتحان کنید:

•  پد گرم کننده با دمای پایین یا متوسط را هر دو تا سه ساعت یک بار، به مدت 20 ـ 15 دقیقه روی موضع دردناک قرار دهید.
•  در عوض استفاده از پد گرم کننده می‌توانید یک دوش آب گرم بگیرید.
•  از نوارهای گرمایشی یکبار مصرف با اثر 8 ساعته استفاده کنید.
•  کیسه یخ را هر دو تا سه ساعت یک بار به مدت 15 ـ 10 دقیقه روی موضع دردناک بگذارید. می‌توانید از کیسه یخ یا بسته سبزیجات منجمد پیچیده شده در حوله‌ای نازک استفاده کنید.

دارو

داروهای بدون نسخه مانند داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) و مسکن‌ها معمولاً یکی از موثرترین و متداول‌ترین داروی دیسک کمر محسوب می‌شود. NSAIDs مانند ایبوپروفن و ناپروکسین تولید آنزیم‌های القاء کننده التهاب را در بدن مختل می‌کنند، در نتیجه درد، بی‌حسی، گزگز و ضعف عضلانی مربوط به فتق دیسک از بین می‌رود. به برخی بیماران که به دلیل مشکلات گوارشی یا قلبی ـ عروقی، نمی‌توانند داروهای NSAIDs مصرف کنند، توصیه می‌شود مسکن‌هایی مانند استامینوفن مصرف کنند.

اوزون تراپی

پزشکان از اوزون برای درمان بیماری‌های مختلف استفاده می‌کنند. گاهی اوقات جراحی واقعاً دلیل اصلی فتق دیسک کمر را رفع نمی‌کند و در واقع به اصلاح زیست مکانیک ستون فقرات می‌پردازد. اوزون (یا روش Discosan) رویکرد جدیدی برای درمان دیسک کمر است که هم جنبه زیستی و هم جنبه زیست پزشکی پاتولوژی را برطرف می‌کند. بعضی از مزایای شاخص اوزون تراپی که آن را به درمانی منحصر به فرد تبدیل کرده است، به شرح زیر است:

•  مناسب برای تمام بیماران، بدون موارد منع استعمال
• موفقیت بالای 95 %
• عدم نیاز به استراحت پس از درمان
• بدون عوارض جانبی

در این روش مخلوطی از اوزون و اکسیژن اطراف ناحیه دیسک تزریق می‌شود. در ابتدای دوره درمان باید هر هفته دو جلسه اوزون تراپی به مدت یک تا دو ماه انجام شود.

پی آر پی

دیسک کمر و درمان آن با پلاسمای سرشار از پلاکت (PRP) درمانی ایمن، موثر و کاملاً طبیعی برای التیام مفاصل آسیب دیده است. در ابتدا مقدار کمی از خون بیمار گرفته می‌شود و در سانتریفیوژ چرخانده می‌شود تا پلاکت‌ها تغلیظ شود، سپس پلاکت در ناحیه آسیب دیده تزریق می‌شود. مطالعات گسترده و پژوهش‌های پزشکی نشان‌دهنده مزایای شاخص PRP برای بیمارانی است که از درد فتق دیسک رنج می‌برند. همچنین پی آر پی توانایی التیام‌بخشی بدن را بهبود می‌دهد.

تزریق استروئید

تزریق استروئید در فضای اپیدورال (ESIs) درمانی پرطرفدار برای انواع کمردرد و فتق دیسک است. تزریق استروئید بخش جدایی‌ناپذیری از مدیریت غیرجراحی مشکلات کمر و سیاتیک است. هدف از این تزریق کاهش درد است و گاهی اوقات تزریق به تنهایی ناراحتی بیمار را تسکین می‌دهد، البته تزریق استروئید معمولاً بخشی از برنامه جامع توانبخشی است.

طب فیزیکی

چنانچه درد پس از گذشت 4 ـ 3 هفته تسکین نیابد، طب فیزیکی توسط متخصص مجرب به بیمار کمک خواهد کرد. انجام حرکات اصلاحی برای تمام بیماران دچار فتق دیسک مهم است. به بیماران توصیه می‌شود که برنامه ورزشی را خودسرانه و بدون نظارت پزشک یا متخصص طب فیزیکی تهیه نکنند تا از نتیجه مطلوب بهره‌مند شوند. طب فیزیکی معمولاً شامل موارد زیر می‌شود:

•  آموزش دادن شیوه حرکتی صحیح به بیمار
•  آموزش حرکات اصلاحی بیمار به منظور نگه داشتن ستون فقرات در موقعیت خنثی حین انجام فعالیت‌های روزانه

حرکت‌های اشتباه یا انجام ورزش‌های پربرخورد در دراز مدت غالباً علت اولیه فتق دیسک و کمردرد است. بیماران مستعد کمردرد باید از انجام فعالیت‌هایی خودداری کنند که فشار شدیدی را به کمر وارد می‌کند یا مانند فوتبال، گلف، باله و وزنه‌برداری انجام حرکت‌های چرخشی ناگهانی را ایجاب می‌کند. به نظر نمی‌رسد، تمرین‌هایی که پس از جراحی دیسککتومی (برداشتن دیسک) ساده انجام می‌شود، نفع چندانی در گذر زمان داشته باشد. تمرین‌های منظم و خاصی که تحت راهنمایی و نظارت متخصص مجرب انجام می‌شود، برای کاهش درد و بهبود عملکرد مهم است، هرچند بیماران غالباً از انجام تمرین‌ها خسته می‌شوند و ادامه دادن درمان را دشوار می‌یابند.

کمربند طبی

بدون شک فتق دیسک یکی از دردناک‌ترین بیماری‌ها است. اگر می‌خواهید دردتان قدری تسکین یابد، توصیه می‌کنیم از کمربند طبی (بریس) استفاده کنید. چنانچه از کمر به خوبی حمایت شود، فشار روی دیسک آسیب دیده کاهش می‌یابد و می‌توانید وظایف خود را بدون تحمل درد طاقت‌فرسا انجام دهید. اگر درصدد انجام جراحی هستید، حتماً کمربند طبی را قبل از جراحی امتحان کنید؛ شاید به این روش ساده دیگر لازم نباشد تن به چاقوی تیز جراحی بسپارید.

درمان ستون فقرات با لیزر

پژوهشگران مکانیسم‌های متعددی را در تلاش برای تعیین شیوه التیام دیسک مطالعه کرده‌اند. فرضیه قابل قبولی که مطرح شده است، این است که ذرات دیسک پاره شده بازجذب می‌شود. بررسی‌های بافت‌شناختی وجود گوشت نو (نسج التیامی) را با واسکولاریزاسیون (رگ‌سازی) شدید در اطراف ذرات غضروفی فیبری نشان داده است. نوع سلولی غالب در داخل نسج التیامی ماکروفاژها (درشت‌خوارها) و سلول‌های درون‌رگی (اندوتلیال) است که تاثیرگذاری لیزر در رفع آنها اثبات شده است.

تحریک ماکروفاژها و فیبروبلاست‌ها را می‌توان سازوکار اصلی لیزردرمانی برای التیام فتق دیسک در نظر گرفت.

درمان دستی

درمان دستی ستون فقرات روشی است که در آن متخصص به مفصل ستون فقرات فشار وارد می‌کند تا درد، تسکین و عملکرد بهبود یابد. این شیوه درمان را می‌توان با دست یا وسایل مخصوص انجام داد. متخصص نیروی کنترل شده را در شدت ملایم تا قوی و با سرعت آهسته تا تند به مفصل وارد می‌کند. گاهی اوقات دیگر مفصل‌های بدن نیز برای درمان ستون فقرات به کار گرفته می‌شود. درمان دستی که توسط متخصص آموزش دیده انجام شود، درمانی کاملاً ایمن و موثر برای دیسک کمر و درمان آن است.

آب درمانی

بالا بردن پا در آب عضلات پا، مفصل ران و کمر را تقویت می‌کند و تحت کشش قرار می‌دهد. آب درمانی ، به ویژه در شرایطی که ورزش کردن روی زمین به دلیل درد شدید، کاهش تراکم استخوان، ناتوانی بیمار یا دیگر عامل‌ها ممکن نباشد، به بیمار کمک خواهد کرد. تمرین‌های آب درمانی، از قبیل موارد زیر در درمان دیسک کمر موثر است:

•  راه رفتن روی تردمیل زیر آب، بیمار در ابتدا 1.4 مایل در ساعت راه می‌رود و به تدریج مسافت را به 3 مایل در ساعت می‌رساند.
•  ساید استپ روی تردمیل آبی
•  راه رفتن رو به عقب روی تردآمیل آبی
•  کشش همسترینگ با استفاده از نرده و سکوی مرتفع
•  استپ آپ
•  حرکت فلای با دمبل با استفاده از دمبل‌های هیدروتون
•  دوچرخه با نودل

اولتراسوندتراپی

تکنولوژی اولتراسوند با استفاده از پروب با سری گرد، امواج صوتی با فرکانس بالا را به ناحیه‌های خاصی از بدن منتقل می‌کند. امواج صوتی ارتعاش عمیقی را در بافت ایجاد می‌کند و این ارتعاش گرمای خفیفی را تولید می‌کند که جریان خون، اکسیژن‌رسانی و جریان مواد مغذی را در ناحیه درمان افزایش می‌دهد و به خارج شدن پسماندهای سلولی کمک می‌کند. اولتراسوندتراپی به عنوان مکملی برای درمان‌های نگهدارنده اصلی مانند ورزش به کار برده می‌شود و این روش عموماً برای آرام شدن بیمار، کاهش التهاب و تسکین درد فتق دیسک موثر است.

ماساژ

ماساژ درمانی دیسک کمر فرایند توانبخشی و بازتوانی را تسهیل می‌کند و مانند کاتالیزوری عمل می‌کند که دوران بهبود فتق دیسک را تسریع می‌کند. کمر درد غالباً عامل‌هایی عضلانی دارد که با ماساژ برطرف می‌شود. به علاوه ماساژ مانع از تشکیل بافت همبندی می‌شود که وجود آن منجر به عارضه‌های مزمن‌تر می‌گردد. در صورت آسیب‌های عضلانی، به ویژه آسیب‌های درگیر کننده نخاع نیز ماساژ درمانی توصیه می‌شود.

ورزش و حرکت‌های اصلاحی

چنانچه بیمار در اثر ورزش کردن دچار درد یا علائم دیگر بشود، ورزش کردن توصیه نمی‌شود. از طرفی حفظ قدرت عضلات کمر و شکم و تقویت آنها برای پیشگیری از مشکلات مزمن کمر و درمان ناراحتی‌های فعلی مهم است. سودمندی و تاثیرگذاری ورزش‌هایی مانند پیاده‌روی، طب فیزیکی و یوگا برای تسکین کمردرد مزمن به اثبات رسیده است. حرکت‌های کششی ساده برای رفع علائم فتق دیسک مفید است. کشش باید به آرامی و با احتیاط شروع شود. کشش معمولاً شامل کشش پشت بدن می‌شود که با خم کردن رو به عقب کمر انجام می‌شود.