توانبخشی فلج مغزی (سی پی همی پلژی و دی پلژی) در کودکان و بزرگسالان

فلج مغزی گروهی از اختلالات است که بر قابلیت حرکت و حفظ تعادل فرد تاثیر می‌گذارند. فلج مغزی شایع‌ترین ناتوانی حرکتی در کودکی می‌باشد. نشانه‌های فلج مغزی بسیار متغیر هستند زیرا انواع و سطوح مختلفی از ناتوانی وجود دارند. نشانه‌ی اصلی برای اینکه یک کودک ممکن است دچار فلج مغزی باشد تاخیر در رسیدن به مراحل حرکتی (مانند غلت زدن، نشستن، ایستادن یا راه رفتن) است. باید توجه داشت که برخی از کودکان بدون فلج مغزی نیز ممکن است برخی از این علائم را داشته باشند.

علائم فلج مغزی برای هر فرد متفاوت هستند. احتمال دارد یک فرد با فلج مغزی شدید نیاز به استفاده از تجهیزات مخصوصی برای راه رفتن داشته باشد یا اصلاً قادر به راه رفتن نبوده و نیاز به مراقبت مادام‌العمر داشته باشد. از طرف دیگر یک فرد با فلج مغزی خفیف ممکن است کمی در راه رفتن با مشکل مواجه شود اما نیازی به کمک خاصی نداشته باشد. فلج مغزی در طول زمان بدتر نمی‌شود، هرچند علائم دقیق آن می‌توانند در طول زندگی فرد تغییر کنند.

انواع فلج مغزی

پزشکان ممکن است بسته به علائم، شرایط بیمار را به عنوان یک نوع خاص از فلج مغزی اطلاق کنند.

چهار نوع اصلی فلج مغزی وجود دارد:

• فلج مغزی اسپاستیک- عضلات سفت و محکم هستند (بخصوص هنگام تلاش برای حرکت سریع آنها) و در نتیجه حرکت دادن آنها دشوار شده و دامنه‌ی حرکتی ممکن کاهش می‌یابد.
• فلج مغزی دیس‌کینتیک- عضلات بین حالت سفتی و نرمی متغیر بوده و باعث حرکات تصادفی و کنترل نشده یا اسپاسم می‌گردد.
• فلج مغزی آتاکسیک- فرد مشکلات تعادل و هماهنگی دارد و منجر به حرکات لرزان یا ناهماهنگ و گاهی اوقات رعشه می‌شود.
• فلج مغزی ترکیبی- فرد علائم بیشتر از یک نوع ذکر شده در بالا را دارد.

ممکن است اصطلاحاتی مانند همی پلژی یا دی پلژی را نیز بشنوید. این اصطلاحات به بخش‌هایی از بدن اطلاق می‌شوند که تحت تاثیر فلج مغزی قرار گرفته‌اند. همی پلژی به این معنی است که یک طرف از بدن درگیر شده، در دی پلژی دو اندام بدن درگیر هستند، در مونوپلژی یکی از اندام دچار مشکل است و کوادری پلژی به این معنی است که هر چهار اندام بدن (و معمولاً کل بدن) درگیر هستند.

دلیل ابتلا به سی پی چیست؟

فلج مغزی ناشی از مشکلی در مغز است که در قبل، حین یا بعد از تولد رخ می‌دهد. این وضعیت می‌تواند ناشی از آسیب دیدن یا عدم رشد طبیعی مغز باشد، هرچند دلیل اصلی هیچگاه مشخص نیست. دلایل آن شامل موارد زیر هستند:

مشکلات قبل از تولد

فلج مغزی اغلب ناشی از مشکلی است که در حین رشد کودک در رحم بر رشد مغز وی تاثیر می‌گذارد.

این مشکلات عبارتند از:

• لوکومالاسی پیرامون بطنی (PVL)- آسیب به بخشی از مغز به نام قشر، احتمالاً در اثر کاهش جریان خون یا اکسیژن کودک.
• عفونت در بدن مادر مانند سیتومگالوویروس، سرخچه، آبله مرغان یا توکسوپلاسموز
• سکته مغزی در کودک- که در آن خونریزی در مغز کودک رخ داده یا جریان خون به مغز قطع می‌شود.
• آسیب در سر فرزند متولد نشده

مشکلات حین یا بعد از تولد

فلج مغزی همچنین گاهی اوقات در اثر آسیب به مغز کودک در حین یا مدت کوتاهی بعد از تولد ایجاد می‌شود.

برای مثال می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:

• در حین یک زایمان سخت مغز بطور موقت اکسیژن کافی دریافت نمی‌کند (آسفیکسی).
• یک عفونت در مغز مانند مننژیت
• یک آسیب دیدگی جدی در سر
• قرار گرفتن در معرض خفگی یا غرق شدن منجر به عدم دریافت اکسیژن کافی توسط مغز می‌شود.
• قند خون بسیار پایین
• سکته مغزی

نشانه‌های این بیماری چیست؟ 

علائم فلج مغزی معمولاً تا بعد از به دنیا آمدن کودک مشخص نیستند. این علائم بطور معمول در دو یا سه سال اول زندگی کودک قابل توجه می‌شوند و عبارتند از:

مشکلات حرکتی و رشد

علائم اصلی فلج مغزی مشکلاتی در حرکت، هماهنگی و رشد هستند. نشانه‌های احتمالی در کودک عبارتند از:

• تاخیر در رسیدن به مراحل رشد- برای مثال عدم توانایی نشستن تا ۸ ماهگی یا راه رفتن تا ۱۸ ماهگی.
• داشتن بدنی بسیار سفت یا بسیار سست (هیپوتونی).
• دست‌ها یا پاهای ضعیف
• حرکات بی‌قرار، نامنظم یا ناهماهنگ
• حرکات تصادفی و کنترل نشده
• اسپاسم عضلانی
• لرزیدن دست‌ها (رعشه)
• راه رفتن روی نوک انگشتان پا

شدت علائم در هر کودک بطور چشمگیری متفاوت هستند. بخش‌هایی از بدن که درگیر می‌شوند نیز متغیر می‌باشند. برخی موارد تنها بر یک طرف از بدن تاثیر می‌گذارند، برخی عمدتاً بر پاها اثر گذاشته و در برخی دیگر کل بدن تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

سایر علائم

افراد مبتلا به فلج مغزی می‌توانند مشکلات دیگری نیز داشته باشند، از جمله:

• مشکل در غذا خوردن، بلعیدن و سرازیر شدن آب دهان
• یبوست
• مشکل در صحبت کردن و ارتباط با دیگران
• تشنج یا صرع
• مشکل در خوابیدن و یا بیدار ماندن
• بیماری رفلاکس معده به مری که در آن اسید از معده به مری تراوش می‌کند.
• انحنای غیر عادی ستون فقرات (اسکولیوز)
• از جا در رفتن راحت مفصل ران.
• مشکل در کنترل مثانه (بی اختیاری ادرار)
• ناتوانی در یادگیری- حدود نیمی از کودکان مبتلا به فلج مغزی دچار ناتوانی در یادگیری هستند.
• مشکل در چشم‌ها- مانند کاهش بینایی، لوچ شدن یا حرکات غیر قابل کنترل چشم
• مشکلات شنوایی

چه کسانی در معرض این عارضه هستند؟

مواردی وجود دارند که می‌توانند خطر به دنیا آمدن با فلج مغزی را افزایش دهند. این موارد عبارتند از:

• تولد زودرس (قبل از هفته ۳۷ بارداری)- بخصوص کودکانی که در هفته‌ی سی و دوم یا زودتر به دنیا می‌آیند بیشتر در خطر هستند.
• کمبود وزن در هنگام تولد
• بارداری دو یا چند قلو
• سن مادر ۳۵ سال یا بیشتر باشد.
• مادر بطور غیر عادی دارای فشار خون پایین یا بالا باشد.

پزشک ممکن است توصیه کند که در صورت بالا بودن خطر ابتلا به به فلج مغزی، کودک در دو سال اول زندگی بطور منظم معاینه شود تا احتمال وجود علائم آن بررسی شود.

راه‌های تشخیص این بیماری چیست؟

آزمایش‌های متعددی وجود دارند که می‌توان برای بررسی فلج مغزی یا سایر علل احتمالی علائم بیمار انجام داد. اما ممکن است انجام تشخیص قطعی برای چند ماه یا چند سال ممکن نباشد، زیرا برخی از علائم تا زمانی که کودک بزرگ‌تر شود مشخص نیستند.

معاینه و کنترل

برای تشخیص بیماری سی پی، در ابتدا پزشک موارد زیر را انجام می‌دهد:

• در مورد سابقه پزشکی و رشد بیمار سوالاتی می‌پرسد.
• برای کنترل علائم معمول فلج مغزی معایناتی انجام می‌دهد.
• در رابطه با هرگونه مشکل در طول بارداری مادر، در حین زایمان یا بلافاصله بعد از تولد سوالاتی می‌پرسد.

یک ارزیابی از حرکات و توانایی‌های یادگیری کودک نیز ممکن است انجام شود.

اسکن‌های مغز

اسکن مغز ممکن است به منظور بررسی آسیب ناشی از فلج مغزی توصیه شود. یک یا چند مورد از اسکن‌های زیر را می‌توان انجام داد:

• اسکن اولتراسوند جمجمه
• اسکن ام آر آی
• سی تی اسکن

سایر تست‌ها 

چندین آزمایش دیگر نیز ممکن است برای کمک به تایید فلج مغزی و بررسی شرایط دیگر انجام شوند. این آزمایش‌ها عبارتند از:

• الکتروانسفالوگرام (EEG)
• الکترومیوگرافی (EMG)
• آزمایش‌های خون

آیا فلج مغزی در کودکان و بزرگسالان قابل درمان است؟ 

در حال حاضر هیچ درمان قطعی برای فلج مغزی وجود ندارد، اما درمان‌هایی برای کمک به افراد مبتلا به این مشکل جهت داشتن زندگی عادی و مستقل تا حد ممکن در دسترس هستند.

کودکان و بزرگسالان مبتلا به این بیماری توسط پزشکان تحت مراقبت قرار می‌گیرند که با بیمار جهت تهیه‌ی یک برنامه‌ی مراقبتی کار خواهند کرد. این برنامه بطور مداوم با تغییر نیازهای فرد ارزیابی می‌شود. روش‌های توانبخشی بیماری سی پی (فلج مغزی) عبارتند از:

دارو درمانی

داروهایی وجود دارند که می‌توانند به تسکین علائم فلج مغزی کمک کنند. این داروها عبارتند از:

• داروهایی برای سفتی عضلات -مانند دیازپام یا باکلوفن- که می‌توانند بصورت قرص یا مایع مصرف شوند. (باکلوفن را گاهی اوقات می‌توان بصورت پمپ کوچکی در زیر پوست استفاده کرد که امکان جریان یافتن دارو به ناحیه‌ی داخل ستون فقرات را فراهم می‌کند)
• تزریق سم بوتولینوم- تزریق‌هایی که باعث شل شدن برخی عضلات یا گروه‌های عضلانی به مدت چند ماه می‌شوند.
• دارویی به نام ملاتونین برای مشکلات خوابیدن
• داروهای ضد تشنج برای مشکل صرع
• داروهای ملین برای یبوست
• مسکن برای هرگونه درد یا ناراحتی
• دارویی برای کاهش سرازیر شدن آب دهان

احتمال نیاز بیمار به تمام این داروها بسیار کم است.

فیزیوتراپی 

فیزیوتراپی درمانی است که شامل تکنیک‌هایی مانند ورزش و حرکات کششی جهت کمک به حفظ و شاید بهبود حرکات بیمار می‌باشد. این روش یکی از مهم‌ترین درمان‌ها برای فلج مغزی است.

اهداف اصلی فیزیوتراپی عبارتند از:

• تشویق برای انجام حرکات
• افزایش توان و جلوگیری از ضعیف شدن عضلات
• جلوگری از کوتاه شدن عضلات و از دست رفتن دامنه‌ی حرکتی آنها (کنتراکچر)، که می‌تواند دردناک باشد و بر رشد استخوان‌ها و عضلات تاثیر بگذارد.

پزشک به والدین ورزش‌هایی را برای تقویت و کشش عضلات کودک آموزش می‌دهد. والدین می‌توانند این تمرینات را هر روز با کودک خود انجام دهند. همچنین ممکن است در صورت لزوم وسایل کمکی برای راه رفتن (مانند واکر یا عصا) و یا بریس‌های مخصوص دست و پا (ارتز) برای حمایت کردن از اندام توصیه شوند.

کار درمانی

کار درمانی به معنی شناسایی مشکلات بیمار توسط پزشک و انجام کارهایی بطور روزمره برای کمک به آنها می‌باشد. پزشک می‌تواند به بیمار در مورد بهترین روش جهت انجام فعالیت‌هایی که نیاز به حرکات پیچیده دارند مانند رفتن با توالت یا لباس پوشیدن توصیه‌هایی بکند.

کار درمانی می‌توانند در افزایش اعتماد بنفس و استقلال بیمار بخصوص با افزایش سن وی بسیار موثر باشد.

گفتار درمانی

گفتار درمانی می‌تواند به بیمارانی که در ارتباط برقرار کردن مشکل دارند از طریق فراهم کردن امکان تمرین تکلم با انجام ورزش‌ها یا آموزش یک روش جایگزین برای ارتباط با دیگران مانند زبان اشاره یا تصاویر کمک کند. یک متخصص گفتار درمانی همچنین ممکن است بتواند تجهیزات مخصوصی را برای کمک به ارتباط برقرار کردن بیمار ارائه کند مانند یک کامپیوتر متصل شده به دستگاهی که تولید صدا می‌کند.

به کودکان خردسال ممکن است دستگاهی شبیه به لپ‌تاب داده شود که دارای علائم اشیاء و فعالیت‌های روزمره می‌باشد. با استفاده از آن کودک ترکیبی از علائم را برای ارتباط برقرار کردن فشار می‌دهد.

درمان برای مشکلات غذا خوردن

برخی افراد مبتلا به فلج مغزی در بلعیدن غذا مشکل دارند. این وضعیت می‌تواند جدی باشد زیرا بیشتر در خطر خفگی یا ابتلا به عفونت سینه در اثر فرو بردن تصادفی غذا در ریه قرار می‌گیرند. مشکلات طولانی مدت در غذا خوردن می‌تواند منجر به سوء تغذیه نیز بشود.

درمان مشکلات بلع عبارتند از:

• تکنیک‌ها و ورزش‌هایی برای بلعیدن
• ایجاد تغییرات غذایی مانند خوردن غذاهای نرم یا مایع
• یک لوله تغذیه در موارد شدیدتر

لوله تغذیه را می‌توان از طریق بینی یا مستقیماً از طریق پوست شکم وارد معده کرد.

درمان برای سرازیر شدن آب دهان 

مشکل سرازیر شدن آب دهان در افراد مبتلا به فلج مغزی شایع است. با اینکه معمولاً جدی نیست، اما بزاق بیش از حد می‌تواند پوست دور دهان را تحریک کند که خطر عفونت پوست را افزایش می‌دهد. درمان‌هایی که می‌توانند به سرازیر شدن آب دهان کمک کنند عبارتند از:

• تکنیک‌ها و ورزش‌های آموزش داده شده توسط پزشک
• داروهای آنتی کولینرژیک- قرص‌ها یا پچ‌های پوستی که میزان بزاق تولید شده را کاهش می‌دهند.
• تزریق سم بوتولینوم به غدد بزاق- تزریق‌هایی که می‌توانند به حل مشکل سرازیر شدن آب دهان برای چند ماه کمک کنند.
• جراحی برای تغییر مسیر غدد بزاق بطوری که بزاق به سمت انتهای دهان هدایت شود.

جراحی

برخی افراد مبتلا به فلج مغزی ممکن است برای کمک به مشکلات حرکتی یا مشکلات دیگر نیاز به جراحی داشته باشند. جراحی را می‌توان برای موارد زیر انجام داد:

• بازیابی حرکت بخش‌هایی از بدن که در اثر سفتی عضله یا یک قطعه از بافت همبند محدود شده‌اند.
• ترمیم مفصل ران که از جا در رفته است.
• اصلاح انحنای ستون فقرات
• درمان مشکلات کنترل مثانه (بی اختیاری ادرار)
• راحت‌تر کردن راه رفتن با کاهش خشکی پاها- این عمل تحت عنوان ریزوتومی انتخابی (SDR) شناخته می‌شود.