درمان زانو و پای ضربدری با طب فیزیکی ، حرکات اصلاحی و ورزش

به انحناء غیرعادی پایین پا، زانو و پای ضربدری گفته می‌شود، در این حالت زمانی که بیمار زانوها را به هم می‌چسباند، فاصله زیادی پایین پاها و مچ پاها ایجاد می‌شود. ژنووالگوم اصطلاح پزشکی است که برای پای ضربدری به کار برده می‌شود. پاهای اکثر کودکان از هنگام تولد تا حدود سه سالگی، به دلیل خمیده بودن پاها در دوران جنینی در رحم، کمانی شکل است. در نتیجه زانوهای کودکان تا سن 4 یا 5 سالگی ضربدری است و پس از آن تا قبل از رسیدن به سن 6 یا 7 سالگی، پاها صاف می‌شود. چنانچه حالت ضربدری زانو شدید باشد، این ناهنجاری بر دیگر بخش‌های بدن، مانند مفصل‌های ران، پشت بدن یا پایین پاها نیز اثر می‌گذارد. در چنین شرایطی بیمار دچار درد می‌شود، می‌لنگد یا هنگام راه رفتن با مشکلات دیگری روبرو می‌شود.

علل پای ضربدری

زانو و پای ضربدری مشکلی شایع در میان کودکان زیر شش تا هفت سال به شمار می‌آید و به این دلیل بروز می‌یابد که وزن کودک به خارج مفصل زانو تحمیل می‌شود. این بدشکلی بخشی عادی از رشد و نمو کودک محسوب می‌شود. اکثر موارد زانو ضربدری خود به خود و بدون نیاز به درمان اصلاح می‌شود. بدن کودک در دوران رشد تغییرات گوناگونی را تجربه می‌کند، برای مثال پاها به تدریج تغییر شکل می‌دهد و صاف‌تر می‌شود. اگر پای ضربدری خود به خود اصلاح نشود و فاصله بین آنها بیش از 10 سانتی متر باشد یا اگر زانوها متقارن نباشد، احتمال دارد که کودک دچار مشکل رشد یا نوعی عارضه باشد که باعث این ناهنجاری شده است. علت اکثر موارد زانو ضربدری مشخص نیست، البته عارضه‌های خاص دوران کودکی، از قبیل موارد زیر، را می‌توان مسبب بروز این بدشکلی دانست:

• راشیتیسم (نرمی استخوان): راشیتیسم بیماری نادری است که بر رشد استخوان کودک اثر می‌گذارد و علت آن معمولاً کمبود ویتامین دی است. ویتامین دی به وفور در نور خورشید و در روغن ماهی، تخم مرغ، غذاهای غنی شده با ویتامین دی و برشتوک صبحانه وجود دارد.
• بیماری‌های با علل تغذیه‌ای: مانند اسکوروی (کمبود ویتامین ث) که رشد استخوان‌ها و مفاصل را به شدت مختل می‌کند. البته این بیماری نادر است.
• عارضه‌های ژنتیکی نادر: مانند سندرم کوهن که مشکلات متعددی، مانند مشکلات یادگیری متوسط تا شدید، مشکلات بینایی پیشرونده و مفاصل با خمیدگی غیرعادی را ایجاد می‌کند.

سابقه خانوادگی وجود ناهنجاری‌های استخوانی نیز از علل زانو و پای ضربدری کودکان محسوب می‌شود.

علل پای ضربدری در بزرگسالان

پای ضربدری در بزرگسالان پی‌آمد آسیب دیدگی‌هایی مانند شکستگی درمان نشده‌ی استخوان ساق پا (درشت نی یا تیبیا) یا نتیجه ابتلا به عارضه‌های مفصلی، همچون آرتروز یا روماتیسم است. آرتروز مفصل زانو گاهی منجر به ضربدری شدن زانوها می‌شود. ضربدری بودن زانوها فشار مضاعفی را به زانوها وارد می‌کند، در نتیجه بیمار مستعد ابتلا به بیماری‌های التهابی مفصل (آرتریت) و آرتروز زانو در سال‌های آتی می‌شود.

علائم

اکثر موارد پای ضربدری مشکلات شدیدی را ایجاد نمی‌کند و پاهای کودکان خود به خود و به مرور زمان تا قبل از شش یا هفت سالگی صاف می‌شود.

• اگر زانوها ضربدری یا بدشکلی قابل توجه باشد، ممکن است کودک نتواند به خوبی راه برود. فشار و کشش بیش از حد روی زانوها باعث زانو درد می‌شود.
• زمانی که کودک دچار مشکل پای ضربدری می‌ایستد و زانوها را به هم می‌چسباند، پایین پاها از هم فاصله می‌گیرد و فاصله بین پاها و مچ پاها بیشتر از حد طبیعی می‌شود.
• وجود فاصله کم بین پاها و مچ پاها عادی است. فاصله بیش از 10 سانتی‌متر در کودکان زیر چهار سال نگران کننده نیست.
  چنانچه علائم زیر را در فرزندتان تشخیص داید، برای بررسی بیشتر به پزشک مراجعه کنید:
• فاصله بین مچ پاها بیشتر از 10 سانتی‌متر باشد.
• تفاوت چشمگیری بین زاویه پایین پاها در زمان صاف ایستادن وجود داشته باشد.
• چنانچه زاویه رو به داخل یا خارج زانوها بسیار زیاد باشد.
• چنانچه زانو درد ناشی از زاویه زانوها باشد.
• کودک به سختی یا به شکل نامناسبی راه برود.

تشخیص

شدت پای ضربدری را می‌توان با اندازه‌گیری فاصله بین مچ پاها در زمان چسباندن زانوها به هم تعیین کرد. برای اندازه‌گیری فاصله بین مچ پاها کودک را به پشت بخوابانید و پاهایش را صاف کنید. زانوها را به هم بچسبانید و فاصله بین بخش داخلی زانوها را اندازه‌گیری کنید. چنانچه کودک دو تا چهار ساله باشد و فاصله بین مچ پاهایش 10 سانتی متر یا کمتر باشد، بدشکلی به موازات رشد کودک خود به خود اصلاح خواهد شد. اگر فاصله در کودکان بزرگتر، بیش از 10 سانتی متر باشد، بهتر است وضعیت توسط پزشک بررسی شود. پزشک علاوه بر فاصله بین مچ پاهای کودک، موارد زیر را نیز ارزیابی می‌کند:

• قد
• تقارن زانوها
• هم‌راستا بودن پا، مفصل ران و پایین پاها
• وضعیت گام‌های کودک هنگام راه رفتن و بررسی شیوه راه رفتن کودک

پزشک گاهی کودک را به جراح ارتوپد، یعنی متخصصی معرفی می‌کند که در زمینه آسیب‌ها یا اختلال‌های عضلانی، استخوانی و مفصلی تخصص دارد. گاهی لازم است که تصویربرداری رادیوگرافی برای تعیین مشکلات عامل پای ضربدری انجام شود.

درمان

ویتامین

اگر فاصله بین مچ پاها بیش از 10 سانتی متر باشد، باید به متخصص اطفال مراجعه کنید. پزشک در چنین شرایطی مکمل‌های ویتامین دی را برای محکم‌تر شدن استخوان‌ها تجویز می‌کند. اسکوروی بیماری نادری است که عامل بروز آن کمبود ویتامین ث است. چنانچه میوه و سبزیجات به اندازه کافی در برنامه غذایی کودک وجود نداشته باشد، کودک با مشکل کمبود ویتامین ث روبرو می‌شود. بستن زانوبند طبی (بریس) و کفش‌های طبی مخصوص ارتوپدی نیز موارد برطرف نشده این نقص را اصلاح می‌کند.

زانوبند طبی

بریس مخصوص برای اصلاح پا ضربدری (ژنووالگوم) تجویز می‌شود، اما اگر بیمار در سنی باشد که رشد استخوان‌هایش متوقف شده باشد، زانوبند معمولاً مشکل را به صورت کامل اصلاح نمی‌کند. نخستین اقدامی که باید برای شروع استفاده از زانوبند انجام دهید، مشاوره با متخصص طب فیزیکی است. چنانچه پزشک تشخیص دهد که زانوبند به رفع مشکل کمک خواهد کرد، توصیه می‌کند که زانوبند شب‌ها هنگام خواب، بسته شود تا زانوها و پایین پاها هم‌راستا و صاف شود. بریس با فشار دادن رو به بالای زانوها، آنها را در موقعیت مناسب نگه می‌دارد. زانوبند مخصوص زانوی ضربدری باید به کفش‌های بیمار متصل شود تا بتواند زانوها را رو به بالا و موقعیت مناسب بکشد.

درمان دستی

درمان دستی روشی فوق‌العاده برای تمام کودکان دچار مشکل پا ضربدری است. چنانچه درمان دستی بر روی بیماران کوچک‌تری انجام شود که در دوران رشد هستند، درمان از محدودیت یا اختلال مفصل در حال رشد جلوگیری می‌کند. اگر پا ضربدری پس از 7 سالگی اصلاح نشود، درمان دستی علاوه بر مزایای فوق توانایی حرکتی را افزایش می‌دهد و حالت اندامی را بهبود می‌بخشد.

لانژ از پهلو

لانژ از پهلو حرکتی ساده اما موثر برای درمان پا ضربدری به شمار می‌آید.
بایستید و پاها را به عرض لگن باز کنید و دست‌ها را مقابل قفسه سینه دراز کنید. سپس از پهلو یک گام بلند به سمت چپ بردارید. زانوها را تا جایی خم کنید که پاها به زمین برسد و مفصل ران را نیز به عقب فشار دهید.
زمانی که انقباض محکمی را در لگن و ران حس کردید، بایستید و به موقعیت اولیه برگردید.

استپ آپ از پهلو

طوری بایستید که سمت راست‌تان یک چهارپایه باشد. بازوها را مقابل قفسه سینه دراز کنید، پای راست را روی چهارپایه بالا بگذارید و بدن را در هوا بالا و پایین ببرید. هر بار که پای راست صاف شد، یک ثانیه در این وضعیت بمانید، سپس بدن را پایین ببرید. حرکت را 12 ـ 10 بار تکرار کنید، سپس حرکت را برای سمت دیگر تکرار کنید. برای افزایش مقاومت می‌توانید از توپ مخصوص حرکات اصلاحی استفاده کنید.

بالا بردن پا در حالت صاف

به پشت دراز بکشید و بالاتنه را شل کنید. یک پا را صاف نگه دارید و زانوی دیگر را خم کنید تا کف پا صاف روی زمین قرار بگیرد. عضلات ران پای صاف را سفت کنید، آن را حدود 12 اینچ از کف زمین بلند کنید و 5 ثانیه در این موقعیت بمانید. سپس حرکت را تکرار کنید. این حرکت را حداقل 4 بار، 2 بار برای هر سمت تکرار کنید تا عضلات چهارسر به کار گرفته شود.

پرس زانو

روی زمین یا نیمکت بنشینید. یک پا را صاف روبرویتان دراز کنید و یک حوله لوله شده را زیر زانو بگذارید. عضلات چهارسر پای صاف شده را منقبض کنید، پشت زانو را به حوله فشار دهید و 3 ثانیه در این حالت بمانید. سپس عضله را به آهستگی شل کنید. حرکت را 10 ـ 9 بار تکرار کنید، سپس حرکت را بر روی زانوی دیگر انجام دهید.

یوگا

حرکاتی که نخستین بار در هند باستان ابداع شد، اکنون در سراسر جهان انجام می‌شود. یوگا نقش مهمی را در کاهش خمش رو به داخل مفاصل ایفاء می‌کند و به بهبود ناهنجاری زانو و پای ضربدری کمک می‌کند.